محاضرة عن اللّغوي أبو علي القالي ـ وصاحب بن عبّاد ـ وأحمد بن فارس. بااللّغة التركية
محاضرة عن اللّغوي أبو علي القالي ـ وصاحب بن عبّاد ـ وأحمد بن فارس. باللّغة التركية
لنظام الدين إبراهيم اوغلو
(SEMİNER)
EBU 'ALİ el-KALİ, SAHİB İBN 'ABBAD VE AHMED İBN FARİS'İN
LÜGAT ÇALIŞMALARINDA UYGULADIKLARI METODLAR
Nizameddin IBRAHIMOĞLU
BURSA
1998
GİRİŞ
Arap dilinde sözlük çalışmaları bugünkü anlamda yok denecek kadar azdır
Ancak, Abbasi devrinden sonra telif edilmeye başlanmıştır. Geç başlama
sebeplerinden bazıları: Arapların ilkel toplum olmaları, okur-yazar olmamaları
savaşçı ve göçebe olmaları ve kendi dillerini çok iyi bilmeleridir.
Araplardan önce Asurlu1ar, Çinliler ve Yunanlılar çeşitli sözlük çalışmaları
yapmışlardır. Araplar, Kur‘an-ı Kerim’i yanlış anlama ve yanlış telaffuzdan korumak,
Arap diline yabancı kelimelerin girmesini engellemek ve alimlerin ölümüyle,
meydana gelen bilgi birikimini korumak amacıyla sözlük yazmayı bir zorunluluk
olarak görmüşlerdir. Abbasi1er'den önce bazı çalışmalar olmuş ancak bu sadece
anlamları açıklamak şeklinde olmuştur. İbn Abbas ve Aban b. Taglib b. Rabah Garibu 'I-Kur 'an adlı eserlerinde anlam üzerinde durmuşlardır.
Günümüze kadar çoğunluğunu yabancıların yazdığı yaklaşık otuz beş civarında
sözlük telif edilmiştir. Bun1ann ürerinde çok az sayıda çalışma yapılmıştır.
Mu'cem'in Tanımı
Mu’cem veya Kamus dilin birçok müfredatını kapsayan ve anlamlarını açıklayan bir sözlüktür. Mu’cem de maddeler özel bir tertiple yapılır. Bu da ye alfabetik harf1erle yada konularla olur. Mükemmel bir söz1üğün dildeki tüm kelimeleri kapsaması, bunun yanı sıra anlamlarını, köklerini ve nasıl telaffuz edildiğini ve bunların nasıl kullanıldığını örneklerle açıklaması gerekir.
Arap dilinde ('acem kelimesi), el- 'ucum ve el- 'acem kelimeleri el-urub ve el-¬'arab’ın zıddıdır. el. 'Ucum veya el. 'Acemi kelimeleri-Arap asıllı da olsa- fasih konuşmayan veya konuşması açık olmayana denir. Her hmıgİ bir eser kelimelerin birbiri ile zor anlamlan ve açık olmayanları kolaylaştırırsa (zorluğunu giderirse) ona el.Mu"cem denir.
Kamus kelimesi ise, deniz veya büyük deniz (okyanus) anlamlarına gelir. Bir
kısım eski dil alimleri dil müfredatlarını toplamaya çalışmışlar, telif ettikleri
eserlerine deniz isimleri veya denizin niteleyen isimlerden birini ad olarak
kullanmışlardır. örneğin, Sahib b. Abbad ö385) Mu'cemine el-Muhit; İbn Side
ouml;.517) el-Muhkem ve 'l-Muhit el-A 'zam, Firuzabadi de (ö.818) el-Kamus; el-Muhit isimlerini vermişlerdir.
ARAP DİLİNDE KELİME TOPLAMANIN KATETTİĞİ MERHALELER
1- Rastgele toplama merhalesi: Bir alim, mesela yağmur veya kılıçla ilgili
kelimeleri araştırmak üzere bedevilere başvururdu. Diğer bir alim ekin veya bitki için, bir başkası ise gençliği veya yaşlılığı, araştırmak için bedevilerden yardım alırdı. Sema' yolu dışında burada dili (dil kelimelerini) toplama yönteminin düzensiz olduğu görülüyor.
2- İkinci merhale: Tek bir konu ile ilgili kelimeler tek bir kitap toplanmıştır. Bu merhalede birçok kitaplar yazılmıştır. Bu kitaplar konularına göre sınıflandırılmıştır. Örneğin: Yağmur kitabı, süt kitabı, hurma, üzüm, deve, at, vahşiler kitabı gibi.
3- üçüncü merhale: kelime araştırmacılarına kolaylık sağlamak amacıyla ouml;zel bir tarzla tertip edilmiş sözlükler yazılmaya başlanmıştır. Bu sözlüğün ilk kurucusu olan el-Halil b. Ahmed el-Ferahidi'dir. Kitabu’ 'l-Ayn adlı meşhur lugatın yazarıdır. asırdan günümüze kadar uzanan en iyi sözlüklerden biridir. Uyguladığı metodlar çok büyük yararlar sağlamıştır. Alfabetik lugatçılık alanında te'lif edilen ilk eserdir. İşlediğim üç lugatçı da sözlüklerinde el-'ayn metodlarından çok etkilenmişlerdir.
Günümüzde kullanılan ve el-Ferahidi'nin de kullandığı alfabetik sistemin harfler şunlardır:
(أ ـ ب ـ ت ـ ث ـ ج ـ ح ـ خ ـ د ـ ذ ـ ر ـ ز ـ س ـ ش ـ ص ـ ض ـ ط ـ ظ ـ ع ـ غ ـ ف ـ ق ـ ك ـ ل ـ م ـ ن ـ ه ـ و ـ ي) .
EBU ALİ el-KALİ ö356/966)
Endülüs'te Arap filolojisinin kurucusu olan Ebu Ali İsmail b. el-Kasım el-Kali el-Lugavi Diyarbakır'da.288 yılında dünyaya gelmiş ve h. 356 yılında Kurtuba'da vefat etmiştir. Hocaları ibn Dureyd, , İbnu'l -Enbari, Naftiveyh ve îbn Derestiveyh'tir. Önemli eserlerinden bazıları şunlardır: en-Nevadir, Kitabu'l-Maksur ve'1-Memdud, el-Emali, el-Bari, Kitabu'1-İbil, Kitabu Fe'altu ve Ef altu' dur.
Kitabu'l-Barl'
339/950'de başlamış olduğu sözlüğünü bir dostunun yardımı ile bitirmiş ise de temize çekmeden
gözlerini hayata yummuştur. Sevenlerinin gayreti ile Kitabu'l-Hemze, Kitabu'1-Ba ve Kitabul-'Ayn kısmı yeniden düzenlenmiştir. el-Kali, eserini yazarken bir taraftan alfabetik sırayı, diğer taraftan Kitabu’1-Ayn 'daki el-Halil'in metodunu uygulamıştır. el-Bari’,Halil’in el-'Ayn adlı eserinin çok güzel bir özeti olduğunu söyleyebiliriz. Çoğu zaman kelimeyi işlerken kimden aldığını belirtmiştir.
Bu özelliklerinin dışında el-Bari’, kelimeleri tasnif ve lahn'dan korumak için okunuşlarını bazen yazıyla, bazen meşhur bir vezinle veya her ikisiyle birlikte tespit etmiştir. Beşbin sayfa ve yüzaltmış bölümlü bir eser olan eh-Bari’, benzerlerinden çok geniş tutulmuştur. Endülüs'te yazılan ve ilk sözlüğü kabul edilen bu eserin ne yazık ki tam metni bir arada mevcut değildir. Söz konusu
eserin iki nüshası vardır. Birincisi, ingiltere müzesinde, ikincisi ise, Paris Halk Kitaplığında iki parça halinde, tıpkı basımı 1933 yılında Volton tarafından Londra'da yayınlanmıştır. Bir de el-Kali'nin talebesi Muhammed el-Fihri tararından Cevami 'u’l -Kitabi 1-Bari' adlı bir tekmile, Vezir Ebu Mervan Abdulmelik b. Sirac tarafından da bir haşiye yazılmıştır. Haşim et-Ta'an tarafından da 1974 yılında Bağdad'ta yayınlanmıştır.
Sözlükte Kullandığı Metodlar
1- Harfleri mahreçlere göre hazırlanmıştır. el-Halil’in ve Sibeveyh'in eserlerinden yararlanmakla birlikte, kendine göre farklı bir tertibe göre hazırlamıştır:
( هـ خ ع ج غ / ق ك / ض ج ش / ل ر ن / ط و ت / ص ز س / ظ ذ ث / ف ب م / و ا ي / الهمزة ).
2- el-Halil'in uyguladığı Kalb sistemini aynen uygulamış ancak, kelimelerin yapı bakımından tarifinde el-Halil'den farklı davranmıştır. (Sülaside iki illetli harf kullanmıştır.)
( عكب / عبك / كعب / كبع / بعك / بكع ).
3- Babları sünai, sülasi, rubai ve humasi olmak üzere dörde ayırmıştır. Ancak el-Kali'ye göre sülasi mu'tel kelimeler el-Halil'de olduğu gibi sadece bir tek illet harfi ihtiva eden kelimeler olmayıp aksine her iki türü ile lefif kelimelerde sülasi mu'tel kelimeler içindedir.
4- Babları kendi içinde Sünai, muhaffef, sülasi sahih ve muda'af (fe-lam), sülasi mu'tel, lefif ve rubai muda'af olarak bölümlere ayırmıştır. Örnekler:
( مع ـ قد / جعل ـ بحر / ببر ـ ددن / وعد ـ قال ـ جرى / وشى ـ شوى / زلزل ـ دحرج / سفرجل ).
5- el - Halil’ de olduğu gibi illet harflerine hemzeyi de eklemiştir. Bunları karışık ve birbirinden ayırdedilemiyecek şekilde kullamnıştır. Bu karışıklık sadece lefif bölümünde değil diğer bölümlerde de görülmektedir.
6- Eser harflerin sayısı kadar bölümlere ayrılmış, her kısım veya harf Kitabu 'l‘Ayn, Kitabu 'I-Ha, vb. şekilde adlandırılmıştır.
es-SAHiB b. ABBAD ö;.385/995)
es-Sahib Ebu'l-Kasım İsmail b. Abbad b. el-Abbas b. Ahmed b. İdris el¬Talakani el-İsbahani, h. 326 yılında İsbahan'da doğmuştur. Buveyhiler'in veziri İbn Amid'e katiplik yapmış o vefat ettikten sonra da vezirliğe atanmıştır. es-Sahib lakabı ona İbn Amid ile olan yakın dostluğundan dolayı verilmiştir. h. 385 yılında doğduğu yerde vefat etmiştir. Hocaları: Ahmed b. Faris, Ebu’l-Fadl b. el-Amid, Ebubekir el-¬Kamil, Ebubekir b. Maksem ve es-Sirafi'dir.
Te'llf ettiği eserler
a) Lugatla ilgili olanlar: Cevheratu'l-Cemhera, el-Fark beynez-Zad ve'z-Za, Kitabu'l-Hicr, el-Muhit fi'l-Luga.
b) Diğerleri: el-Kafi fi'r-resail, el-A'yad ve Fadaili Nevruz, el-İmame, el¬
Vizara', Divan el-Fusu! el-Edebiyye.
Sözlükte Kullandığı metodlar
1- Sözlüğünde el- Halil'de olduğu gibi kelimelerin harflerini mahreçlere göre tertip etmiştir.
( ع ـ ح ـ هـ ـ خ ـ غ / ق ـ ك / ج ـ ش ـ ض / ص ـ س ـ ز / ط ـ د ـ ت / ظ ـ ث ـ ذ / و ـ ل ـ ن / ف ـ ب ـ م / و ـ ـ ي / الهمزة ).
2- el-Halil'in kalb sistemini de aynen kullanmıştır. Bu maddeleri tek bölüm içinde görebiliriz. Mesela Ayn bölümünde:
Tek bölüm altında toplanmıştır.
( عبد ـ عدب ـ دبع ـ دعب ـ بعد ـ بدع ).
Kalp sisteminde (واغد ـ قعود) bu kelimelerin anlamlarını araştırdığımızda, önce bu kelimeleri aslına çevirmemiz gerekir (وغد ـ قعد ). (وغد ) kelimesini bulmak için gayn bölümünü aramamız gerekir. Çünkü gayn (غ ) harfi vav (و ) ve dal (د ) harflerinden önce gelmiştir. (قعد) kelimesinde ise dal bölümüne bakmamız gerekir. Çünkü kaf (ك ) ve ayn (ع ) kelimesi alfabetik sisteme göre sonra gelmektedir.
( مدّ ـ جعل ـ وعد ـ قام ـ شوى ـ دحرج ـ سفرجل ).
3- Kelimelerin bablarını da el-Halil'in metoduna göre tertip etmiştir. Sünai muda'aftan başlayarak, sülasi sahih ve muda'af, sülasi mu'tel, le.fif: rubai ve humasi bablara kadar gelmiştir.
4- Eserde çok az şiir şevahidi kullanmıştır.
5- Sözlükte maddeler, birçok kelimelerle açıklanmıştır.
6- Malzemenin derlendiği veya nakledildiği kaynakların belirtilmeyişi ile de farklılık kazanmıştır.
7 - Eserin Muhammed Hasan el- Yasin tarafından 1975 yılında bir cildi yayın1anmıştır.
8-Burada da eser, harflerin sayısı kadar alfabetik bölümlere göre ayrılmıştır.
AHMED B. FARis ö 385)
Ebu'l-Hüseyin Ahmed b. Faris b. Zekeriyya el-Kazvini er-Razi, el-Maliki, h.329'da Kazvini'de doğmuştur. Hemedan'da bir süre kalmıştır. Daha sonra Rey şehrine gitmiş ve orada vefat etmiştir. Tanınmış büyük bir dilci ve edebiyatçıdır. Hocaları: es-Sahib b. Abbad, el-Halil b. Ahmed, ey-Asmai ve İbn Dureyd'dir. Eserlerinden bazıları şunlardır: el-Mucmel fi'l-luga, Mu'cemu Makayisi 'l-luga, Fıkhu 'I-Luga, Garibu İ 'rabi 'I-Kur 'an, el-Ezdad, İhtilafu 'n-Nulıat, el-İtba' ve '1¬ Muzavece, el-Mukaddime fi 'n-Nahv'dır. el-Mucmel fi 'l-Luga adlı eseri, Kitabu 'l¬’Ayn, el-Cemlılara ,ve es-Sıhah kadar meşhurdur. el-Muccmel Zuheyri Abdu1muhsin Sultan tarafından tahkik edilerek iki cilt halinde 1982 yılında Beyrut'ta neşredilmiştir. 1986 yılında yine Beyrut'ta ikinci baskısı yapılmıştır. Mu 'cernu Makayisi 'l-Luga, Abdusselam Muhammed Harun tarafından tahkik edilerek 1949 ve 1969 yılında altı cilt halinde iki kez Kahire'de neşredilmiştir.
Sözlükte Kullandığı Metodlar
Müellif öncelikle el-Mucmel fi 'l-Luga adlı sözlüğü daha sonra da Mu 'cernu Mekayisi 'l-Luga adlı sözlüğünü kaleme almıştır. Sözlüklerde yazar kendisine has bir metod kullanmıştır. Bu metod ne kendisinden önce ne de sonra uygulanmıştır.
1- Kelimelerin ilk hart1eri esas alınarak tertip edilmiştir. Önce lugat maddelerini bölümlere ayırmıştır. Önce bir harfe kitab demiş, hemze ( أ) ile başlayan kitabIar Ye (ي ) kitabı ile sona ermiştir.
2- Her bölümü sünai muda' af, sülasi asıllılar illetli ve sahih fiilleri ayırt etmeksizin ve üçten fazla asli harfe sahip olanlar rubai ve humasi de dahil olmak üzere üçe ayırmıştır .
3- İlk iki bölümde (sünai, süasi) tertip esnasında kelimelerin sadece ilk harflerini ve bu harfi takip eden harfleri alfabetik sıraya göre esas almaktadır. Mesela, ( ث ) bölümünde ( ث ) ve ( ج ) ile başlar ve alfabetik olarak bu sırayı sonuna kadar takip edip sonra bu bölümün sonunda (ث ) ve (أ ), (ث ) ve (ب ), ) ( ثve (ت ) ile başlayan kelimelere geçer. Sonra Hemze (أ ) ve Be (ب )’ye dönüp yeniden yazmaya başlar. Sünai muda'af ve sülasiden (ج )Örnekleri:
( جح ـ جخ ـ جد ـ جذ ـ جر ـ جز ـ جس ـ جش ـ حس ـ حض ـ حظ ـ جع ـ جف ـ جل ـ جم ـ جن ـ جه ـ حو ـ جا ـ جب ـ جث ـ جرز ـ جرس ـ جرش ـ جرض ـ جرع ـ جرف ـ جرل ـ جرم ـ جرن ـ جرة ـ جرو ـ جرى ـ جرب ـ جرح ـ جرج ـ جرد ـ جرذ ).
4- îbn Faris, çağdaşı olan el-Cevheri gibi yalnız doğru olduğuna kanaat
getirdiği kelimeleri almış, tereddüt ettiği kelimeleri ise bırakmışta.
5- Kalb sistemini kullanmamıştır. Bu sistemi kullanmaması birçok müellifi
sözlük yazmaya teşvik etmiş ve onun metodunu kullanmışlardır.
6- Kitabu’ 7- 'Ayn gibi harflerin sayısı kadar bölümlere ayrılmıştır.
7- Sadece doğru kelimeleri kullanmıştır. Bu konudaki gayreti çalışmalarında
açıkça görülmektedir.
8- Kelimelerin kklerine göre düzenleme yapmıştır.
9- Babların kökleri üçten fazla olanlarını tertip etmemiştir.
10- (Makayıs) ölçüt fikri zihnine ve kitabına o derece hakim idi ki, bu sebeple
kitabını Makayıs diye isimlendirdi. Her ne kadar bu düşünce sadece iki harfli
muda'af ve üç harfli lafızlarda uygulanmamışsa da onun üçden fazla harfli kelimeler için başka bir metod kullandığı görülmüştür. Ayrıca burada en çok kullandığı kelimeler menhuttur.
Naht veya menhut kelimelerinin anlamı, iki kelimeyi alıp bir araya getirerek yeni bir kelime ortaya koymaktır.
Sözlükte Uyguladığı Diğer Hususlar
1- Harfleri mahreçlerine göre tertip etmiştir.
2- el-Mucmel sözlüğünde kendi itirafı ile şu dilcilerden etkilenmiştir; el-Halil
b. Ahmed, el-Esmai, Ebu Ubeyde, Ebu Amr eş-Şeybam, Ibn Dureyd. Mu'cmnu
Makayisi’Luga'da ise: el-Halil’in el-Ayn, tbn Dureyd'in el-Cemhara, İbn Sikkit'in
İslahu’1-Mantık ve Ebu Ubeyd'in Garibu’1-Hadis ve el—Garibu’l Musannaf adlı
eserlerinden yararlanmıştır.
3- el-Mucmel sözlüğünde madde derleme, tertip ve kolaylaştırmayı amaç
edinmiştir.
4- el-Makayis’te ise, kelimenin köküne önem vermiş ve her maddeyi, birden
beşe kadar köke dayandırmıştır.
5- el-Mucmelin özelliği çok özet ile şevahitsiz dilcilerden iktibas ettiklerinin
isimlerini zikretrnemiştir. Ayrıca, konudan konuya geçmiş ve sadece doğru kelimelerle
yetinmiştir. Dolayısıyla buna okul sözlüğü diyebiliriz.
6- el-Makayis ise, çok fazla kelime ihtiva etmektedir. Genel olarak tüm kabilelerin lehçelerini özellikle de Yemen Lehçesini ele almıştır. Metod yönünden en iyi sözlük denebilir.
7- el-Makayis, Mecazi terimlere önem vermiş ve dikkati çekmiş ve terimlerin mecaz, istiare yada teşbih mi olduklarını açıklamıştır.
BİBLİYOGRAYA
1- Ahmed b, Faris, Mu 'cemu Makayisi’l-Luga, c. I, Beyrut, 1991.
2- Attar, Ahmed Abdulgafur, Mukaddimetu 's-Sıhah, Beyrut, 1979.
3- Çoğenli, Sadi, Kenan Demirkaya, Arap Dilinde Kaynaklar, Erzurum, 1995.
4- Emin, Ahmed, Duka 'l-İslam, c. I, Beyrut, tsh.
5- İbn Hallikan, Vefayatu’l-A 'yan, c. I, Beyrut, 1978.
6- Muhtar, Cemal, İslam 'da Sözlük çalışmaları, Marmara Üniv. İlahiyat Fak. Derg., Sayı, 3, İstanbul, 1985.
7- Nassar, Hüseyin, el-Mu 'cemu’1-Arabi, Bağdat, 1980.
8- Sahib ibn Abbad, el-Muhitfi 'l-Luga, c. XI, Beyrut, tsh.
9- Yakut el-Hamevi,Mu'cemu’l Udeba, c. II, Beyrut, 1993.
10- Zirikli, Hayreddin, el-A’ lam, c. I, Beyrut, 1992.
رد مع اقتباس
المفضلات